Gentiaan (Gentiana lutea)

Gentiaan (Gentiana lutea) is een plant uit de familie Gentianaceae die groeit in de bergen van Midden- en Zuid-Europa. Het heeft gele bloemen, maar de delen van de plant die het meest gebruikt worden zijn de wortels. Het staat ook wel bekend als bitterwortel. De wortel wordt al eeuwenlang gebruikt in de kruidengeneeskunde en als smaakmaker. Vanwege de bittere smaak wordt gentiaan toegevoegd aan producten zoals bitterlikeuren, kruidenbitters of andere alcoholische dranken. Traditioneel gezien wordt gentiaan gebruikt om de eetlust op te wekken, de spijsvertering te stimuleren en bij milde maag- en darmklachten [1,2].

De stoffen die verantwoordelijk zijn voor de bittere smaak zijn de secoiridoïde glycosiden. Ze behoren tot de groep van de monoterpenen. De bekendste glycosiden zijn amarogentine en gentiopikroside. Daarnaast bevat gentiaan onder meer xanthonen, fenolzuren (cafeïnezuur en ferulinezuur), flavonoïden (isovitexine) en mineralen (kalium, calcium en magnesium). Aan de bitterstoffen leent gentiaan zijn spijsverteringsbevorderende werking [3].

De glycosiden uit gentiaan binden bitterreceptoren in de mond en in het maagdarmkanaal, waardoor de nervus vagus geactiveerd wordt. Dit bevordert de afscheiding van allerlei spijsverteringssappen, zoals speeksel, maagsap, gal en pancreassap. Gentiaan ondersteunt daarmee eveneens de productie en afgifte van spijsverteringsenzymen, de motiliteit in maag en darm en daarmee de algehele voedselvertering [4]. Mogelijk beschermt gentiaan het maagslijmvlies tegen allerlei externe invloeden door de betrokkenheid bij de aanmaak van beschermende prostaglandines.

De glycosiden en xanthonen dragen ook bij aan een antioxidatieve en anti-inflammatoire werking van gentiaan [5,6]. Ook kan gentiaan pijn remmen en kalmerend werken. In een dierexperimenteel onderzoek werd een downregulatie gevonden van NR2B-receptoren in hersengebieden die betrokken zijn bij pijn. Gentiaan had daarmee een pijnstillend effect [7]. De component isovitexine (een C-glucoside flavonoïde) wordt in verband gebracht met een anti-atherosclerotisch effect [8].

De bruikbare delen van gentiaan zijn de wortel en de bast. De wortel wordt het meest gebruikt. Gentiaan is verkrijgbaar als gedroogde wortel, als tinctuur of als extract (poedervorm). Een extract kan verwerkt worden in capsules of tabletten en de mogelijkheid bestaat om te standaardiseren op bitterstoffen.

Traditioneel wordt gentiaan gebruikt bij verlies van eetlust en ter ondersteuning van de spijsvertering. Het stimuleert onder meer de aanmaak van speeksel en maagzuur. Klinische studies naar het gebruik van gentiaan zijn echter schaars.

In een open, niet-interventionele studie bij 205 patiënten met milde gastro-intestinale klachten (brandend maagzuur, overgeven, maagpijn, misselijkheid, verlies van eetlust, obstipatie, flatulentie) werd een gunstig effect gevonden van gentiaanwortel. In een dosering van 2-3 maal daags 120 mg droog extract gentiaan, verdwenen de klachten bij 31% van de patiënten en trad een aanzienlijke verbetering op in meer dan de helft van de gevallen [2].

Studies tonen aan dat bitter smakende stoffen het eetgedrag beïnvloeden via bittere smaakreceptoren in het maag-darmkanaal [9]. Gentiaan wekt de eetlust op, doordat de bitterstoffen de afgifte van spijsverteringssappen en eetlustbevorderende reflexen stimuleren.

Een cross-over, gerandomiseerde studie in 20 gezonde vrijwilligers waarbij een gentiaanwortelextract ingenomen werd in de vorm van microcapsules in een pudding liet een tegengesteld effect zien [10]. Door de micro-encapsulatie werd gentiaan gericht afgegeven aan de darm en werd het bittereffect in de maag omzeild. Het gevolg was een 30% lagere energie-inname na de lunch bij mensen die een bitter, secoiridoïde-rijk ontbijt hadden gehad in vergelijking met controles. Gentiaan als bitterstof is dus in staat de eetlust en energie-inname te moduleren. 

In combinatie met andere kruiden kan gentiaan klachten verminderen die gepaard gaan met een bijholteontsteking. Uit een klinisch onderzoek met een specifiek product (Sinupret) waarin gentiaan gecombineerd wordt met sleutelbloem (Primula veris), ijzerhard (Verbena officinalis), zwarte vlier (Sambucus nigra) en zuring (Rumex acetosa) bleek dat symptomen van acute of chronische sinusitis verbeterden in vergelijking met placebo [11,12]. Eenzelfde observatie werd gedaan in een observationeel onderzoek bij volwassenen met acute rhinosinusitis [13]. Het driemaal daags oraal innemen van hetzelfde product in combinatie met een mometasonfuroaat neusspray gedurende 7 dagen liet een verbetering zien in klachten ten opzichte van de mometason neusspray alleen.

Er zijn enkele contra-indicaties voor het gebruik van gentiaan [2,5]:

Er is onvoldoende betrouwbare informatie beschikbaar om de dosering van gentiaan te kunnen standaardiseren.

Gentiaan is bitter. Neem gentiaan daarom bij voorkeur bij de maaltijd.

Gentiaan supplementen zijn veilig in gebruik. De laatste decennia is gentiaan veilig gebruikt als supplement bij tijdelijk verlies van eetlust en lichte maag- en darmklachten zonder noemenswaardige bijwerkingen [1]. Door de FDA is gentiaanwortel gecategoriseerd als een veilig voedingsadditief en smaakmaker [5].

Over het algemeen wordt gentiaan goed getolereerd en zijn er weinig bijwerkingen. De meest gerapporteerde bijwerkingen van gentiaan (in combinatie met andere kruiden) zijn allergische huidreacties en maagdarmklachten [5].

Gentiaan kan interacties aangaan met andere stoffen en geneesmiddelen, waardoor de werkzaamheid van gentiaan of van de andere stoffen/kruiden/geneesmiddelen beïnvloed wordt [5].

Gentiaan wordt vaak gebruikt met andere kruiden, in zowel de traditionele als de moderne fytotherapie [5]. Wanneer verschillende bitterstoffen samen worden ingezet, kan het elkaars bitterstimulerende effect versterken. Omdat gentiaan van zichzelf vrij bitter is, hebben toevoegingen aan combinatiepreparaten van milde stoffen zoals zoethout, melisse of venkel een verzachtend effect voor de maag.

[1]          European Medicines Agency (EMA) | Gentian 2019. https://www.ema.europa.eu/en/search (accessed June 25, 2025).

[2]          ESCOP. Gentianae radix (Gentian root) - Online consultation. ESCOP 2014. https://www.escop.com/gentianae-radix-gentian-root-online-consultation/ (accessed June 25, 2025).

[3]          Prakash O, Singh R, Kumar S, Srivastava S, Ved A. Gentiana lutea Linn. (Yellow Gentian): A comprehensive review 2017;3.

[4]          Niiho Y, Yamazaki T, Nakajima Y, Yamamoto T, Ando H, Hirai Y, et al. Gastroprotective effects of bitter principles isolated from Gentian root and Swertia herb on experimentally-induced gastric lesions in rats. J Nat Med 2006;60:82–8. https://doi.org/10.1007/s11418-005-0014-2.

[5]          NatMed Pro - Professional Monograph -  Gentian n.d. https://naturalmedicines.therapeuticresearch.com/Data/ProMonographs/Gentian (accessed June 25, 2025).

[6]          Azman NAM, Segovia F, Martínez-Farré X, Gil E, Almajano MP. Screening of Antioxidant Activity of Gentian Lutea Root and Its Application in Oil-in-Water Emulsions. Antioxidants (Basel) 2014;3:455–71. https://doi.org/10.3390/antiox3020455.

[7]          Chen L, Liu J, Zhang X, Guo Y, Xu Z, Cao W, et al. Down-regulation of NR2B receptors partially contributes to analgesic effects of Gentiopicroside in persistent inflammatory pain. Neuropharmacology 2008;54:1175–81. https://doi.org/10.1016/j.neuropharm.2008.03.007.

[8]          Kesavan R, Chandel S, Upadhyay S, Bendre R, Ganugula R, Potunuru UR, et al. Gentiana lutea exerts anti-atherosclerotic effects by preventing endothelial inflammation and smooth muscle cell migration. Nutr Metab Cardiovasc Dis 2016;26:293–301. https://doi.org/10.1016/j.numecd.2015.12.016.

[9]          Richter P, Andersen G, Kahlenberg K, Mueller AU, Pirkwieser P, Boger V, et al. Sodium-Permeable Ion Channels TRPM4 and TRPM5 are Functional in Human Gastric Parietal Cells in Culture and Modulate the Cellular Response to Bitter-Tasting Food Constituents. J Agric Food Chem 2024;72:4906–17. https://doi.org/10.1021/acs.jafc.3c09085.

[10]       Mennella I, Fogliano V, Ferracane R, Arlorio M, Pattarino F, Vitaglione P. Microencapsulated bitter compounds (from Gentiana lutea) reduce daily energy intakes in humans. Br J Nutr 2016;116:1841–50. https://doi.org/10.1017/S0007114516003858.

[11]       Neubauer N, März RW. Placebo-controlled, randomized double-blind clinical trial with Sinupret® sugar coated tablets on the basis of a therapy with antibiotics and decongestant nasal drops in acute sinusitis. Phytomedicine 1994;1:177–81. https://doi.org/10.1016/S0944-7113(11)80061-9.

[12]       Poudineh M, Nikzad F, Parvin S, Ghaheri M, Sabbaghi S, Kazemi E, et al. Therapeutic Effects of Vitamins and Nutritional Supplements on Sinusitis: A Narrative Review. Nutr Metab Insights 2024;17:11786388241263680. https://doi.org/10.1177/11786388241263680.

[13]       Peric A, Kovacevic SV, Gacesa D, Peric AV. Efficacy and safety of combined treatment of acute rhinosinusitis by herbal medicinal product Sinupret and mometasone furoate nasal spray. ENT Updates 2017;7:68–74. https://doi.org/10.2399/jmu.2017002003.